Dat het hoogbegaafden altijd voor de wind gaat is een grote misvatting. Harde cijfers zijn er niet, maar een ruwe schatting is dat een kwart van de hoogbegaafden problemen ondervindt op het gebied van werk. Volgens verschillende deskundigen op het gebied van hoogbegaafdheid zijn hier verschillende oorzaken voor. Meestal heeft het te maken met de (typische) eigenschappen van hoogbegaafden in combinatie met de omstandigheden op het werk.

Hoogbegaafd

Allereerst is het goed om stil te staan bij de term hoogbegaafdheid. Wat is dit nu precies en wanneer ben je hoogbegaafd? Steeds meer deskundigen die zich met dit onderwerp bezighouden hanteren de definitie van Maud Kooijman-van Thiel. Zij stelt dat een hoogbegaafde een snelle en slimme denker is, die complexe zaken aankan. Hij of zij is autonoom, nieuwsgierig en gedreven van aard. Een sensitief en emotioneel mens, intens levend. Hij of zij schept plezier in creëren. Daarnaast heeft een hoogbegaafde een bovengemiddeld IQ. De (arbitraire) drempel is een IQ van 130 punten. Dit is fors hoger dan het IQ van een ‘gemiddelde’ Nederlander: dat is 100 punten. Overigens wil een gemeten IQ van bijvoorbeeld 127 punten niet zeggen dan iemand niet hoogbegaafd kan zijn. Uit ervaring weten we dat uitslagen van IQ-testen kunnen schommelen en door verschillende factoren beïnvloed kunnen worden.

Hoogbegaafden hebben met elkaar vooral gemeen dat ze een andere manier van zijn, denken, doen en ervaren hebben. Zo rapporteren de meesten dat ze zich altijd al anders hebben gevoeld en een intense belevingswereld hebben.

Hieronder vind je een opsomming van vaak gerapporteerde oorzaken waardoor sommige hoogbegaafden vastlopen in werksituaties. Ik heb deze opsomming gebaseerd op literatuuronderzoek, waarnemingen van deskundigen en mijn eigen ervaringen.

Gebrek aan autonomie en afwisseling

Hoogbegaafden hebben meestal een grote behoefte aan autonomie en afwisseling. Routinematig werk is funest voor veel van hen. Peter Spelbos, coach en therapeut voor hoogbegaafden, stelt dat de werkopvatting van hoogbegaafden niet strookt met wat er meestal verwacht wordt. Volgens hem hebben veel hoogbegaafden het profiel van een zelfstandig opererende consultant en kunnen managers en organisaties daar niet mee omgaan. Bedrijven hebben volgens hem doorgaans liever medewerkers die gehoorzamen en zich aan een functieprofiel en gebruikelijke procedures houden. Dit kan zorgen voor spanningen, verveling, demotivatie en conflicten.

Veel hoogbegaafden werken graag functieoverstijgend. Ze creëren vaak zelf werk omdat ze zien wat nodig is. Ze willen beoordeeld worden op uitkomsten en prestaties en niet op hoe ze het werk uitvoeren. Je ziet in de praktijk dat ze een eigen eilandje creëren en hun ding doen. De behoefte aan nieuwe kennis, situaties en intellectuele prikkels zorgt ervoor dat men zelden in één functie blijft werken. Dit draagt er aan bij dat een substantieel deel van de hoogbegaafden een echte jobhopper is. Motivatie vinden de meesten belangrijker dan competenties, die maakt men zichzelf vaak toch wel eigen.

Hoogbegaafden zijn meestal wars van autoriteit en hebben moeite met regels of protocollen als die geen enkel doel dienen. In een volgzame bedrijfscultuur kan dit tot spanningen en conflicten leiden.

Gebrek aan moraal, integriteit etc…

Hoogbegaafden hechten doorgaans veel waarde aan rechtvaardigheid, integriteit, ethiek en moraal. Het zijn zogezegd moraalridders en strijders voor het goede, wat dat ook moge zijn. Er is meestal een sterk moreel kompas aanwezig dat behoorlijk dominant kan zijn. Dit kan lastig zijn in werkomgevingen waar sprake is van politiek, macht en autoriteit en een gebrek aan ethiek en rechtvaardigheid. Smerige spelletjes, hielenlikkerij en onethische situaties hebben hoogbegaafden vaak snel door. Blootstelling aan dit soort omstandigheden kan veel stress geven.

Sommige hoogbegaafden geven aan dat de morele standaard van een organisatie waar ze werken moet matchen met hun morele standaard. Zij zijn niet bereid om een compromis te sluiten op ethische of morele afwegingen. Dit leidt bij sommigen tot een conflict of zelfs tot werkloosheid.¹

 Hoogbegaafden hebben eigenschappen waar het bedrijfsleven meestal niet goed op is ingericht. Het bedrijfsleven is net als de rest van de maatschappij voornamelijk ingericht op de gemiddelde mens. Voor hoogbegaafden kan dit erg lastig zijn. Zij kunnen tegen onbegrip, onmacht of vooroordelen aanlopen. 

Tegenwerking/uitsluiting

Hoogbegaafden zijn meestal snelle denkers en behoorlijk gericht op inhoud. Ze gaan vaak erg snel en zien dingen die anderen niet zien. Ze leggen snel verbanden en kunnen consequenties van een besluit doordenken. Hierdoor komt het voor dat hoogbegaafden verkeerd worden begrepen en onterecht als arrogant, negatief of betweterig worden beschouwd. Soms worden ze tegengewerkt of buitengesloten omdat managers of collega’s bang zijn voor hun eigen positie.

In het boek ‘Uitzonderlijk talent’ geeft Frans Corten het voorbeeld van een oud-student kernenergie die erachter kwam dat de aangeleerde theoretische modellen niet klopten, terwijl die modellen al jaren op de universiteit werden gebruikt. Mensen reageerden niet bezorgd op zijn ontdekkingen en onderbouwingen maar werden boos op hem. Hij verliet gedesillusioneerd de academische wereld.

De ervaring van Mensaleden is dat vooral in traditionelere bedrijven, die respect voor hiërarchische verschillen hoog in het vaandel hebben staan, de voorstellen en initiatieven van hoogbegaafde medewerkers als bedreigend kunnen worden ervaren.

(Intellectuele) onderbelasting en verveling

(Intellectuele) onderbelasting is voor veel hoogbegaafden kwellend. Hiervan is sprake als het werk te eenvoudig is, als er te weinig werk is of als er veel routinematig werk moet worden gedaan. In tegenstelling tot wat veel mensen denken komt deze onderbelasting voor bij banen op verschillende niveau’s. Zo kan een WO-geschoolde vakbondsjurist zich onderbelast voelen omdat hij elke keer dezelfde casuïstiek moet behandelen en juridisch niet de diepte in mag gaan vanwege bedrijfsprotocollen.

Heel wat hoogbegaafden groeien snel uit hun baan en dan slaat de verveling en onderprikkeling toe. Ze worden lange tijd niet meer uitgedaagd en krijgen last van chronische verveling, demotivatie en soms depressie. Onder je niveau functioneren is lastig, zeker als je hoogbegaafd bent. Langdurige onderprikkeling kan leiden tot vermoeidheid, agitatie, slecht slapen en andere (psychische) klachten.

Er zijn aardig wat hoogbegaafden die geen diploma hebben behaald of hun (academische) studie voortijdig hebben afgebroken. Zo blijken sommige hoogbegaafden zich niet thuis te voelen op de universiteit. Ze bezitten dan wel de capaciteiten en potentie maar het ontbreekt hen aan ‘bewijs’ in de vorm van een diploma. Op onze huidige arbeidsmarkt zorgt een diploma in de meeste gevallen voor een concurrentievoordeel. Helaas pissen hoogbegaafden zonder de benodigde papieren nog te vaak buiten de pot omdat er veelal wordt geselecteerd op behaalde diploma’s en werkervaring en minder op competenties en drive. Hierdoor kunnen ze in banen terechtkomen die onvoldoende uitdagend zijn of waar nauwelijks beroep wordt gedaan op hun capaciteiten. Juist voor deze groep ligt verveling of een bore-out op de loer.

Langdurige onderbelasting kan net als langdurige overbelasting ziekmakend zijn. Vooral hoogbegaafden lijken een risicogroep voor een bore-out te vormen. De klachten zijn vergelijkbaar met die van een burn-out en zijn serieus. Bedrijfsartsen, huisartsen en andere deskundigen interpreteren deze klachten zelden goed. Waardoor een behandeling of de re-integratie niet zelden vastloopt.

Gevoeligheid

Uit onderzoek van o.a. professor dr. Elke van Hoof blijkt dat meer dan 80% van de hoogbegaafden bovengemiddeld sensitief is. Deze sensitiviteit wordt ook wel HSP (hoogsensitieve persoonlijkheid) of hooggevoeligheid genoemd. Binnen de wetenschap wordt er meestal gesproken over sensory processing sensitivity (SPS). Bij bovengemiddeld gevoelige mensen is er sprake van een verhoogd bewustzijn ten opzichte van de omgeving en een gevoeliger centraal zenuwstelsel. Dit kost veel energie en verhoogt de kans op overprikkeling en vermoeidheid.

Het is een bekend gegeven dat het overgrote deel van de hoogbegaafden sneller en gevoeliger reageert op prikkels, stoffen, geuren, temperatuur, medicatie, geluiden, stemming van anderen, fel licht etc. Dit is mede te verklaren door de fysieke grondslag van hoogbegaafden, namelijk een anders en scherper afgesteld neurologisch systeem. Een onrustige werkplek of kantoortuin, harde geluiden, een flikkerende TL-lamp, (verbaal) agressieve klanten of bepaalde stoffen waarmee wordt gewerkt kunnen een enorme impact hebben op het welzijn van een hoogbegaafde werknemer. Dit wordt helaas nog vaak en onterecht als aanstellerij gezien, ook door bedrijfsartsen.

Bij mensen die gevoeliger zijn aangelegd wordt het stresssysteem sneller geactiveerd.¹ Overprikkeling en stress (als gevolg van iemands gevoeligheid) kunnen op den duur vervelende klachten geven en leiden tot problemen of uitval op het werk. Ik zie dit vaak terug bij hoogbegaafden met een WIA-uitkering.

Burn-out

Hoogbegaafden willen nogal eens teveel naar zich toe trekken om vervolgens overprikkeld te raken en zichzelf enorm voorbij te lopen. Projecten worden complexer gemaakt doordat de hoogbegaafde nadenkt over alle details en daarin vast kan lopen. Ziet de gemiddelde werknemer vijf dingen, de hoogbegaafde ziet er dertig. De balans tussen draagkracht en draaglast kan dan verstoord raken. Tel daar discipline, faalangst en perfectionisme bij op en je hebt belangrijke ingrediënten voor een burn-out.

Vraag een hoogbegaafde een vliegtuigje te bouwen en hij bouwt een raket.

Collega’s/leiding

Er kan door een gebrek aan intellectuele aansluiting of peers frustratie ontstaan. Het moeten samenwerken met collega’s met een veel lager denkniveau (intellectual gap) vormt voor sommige hoogbegaafden een (groot) probleem. Denk bijvoorbeeld aan een hoogbegaafde werknemer met een IQ van 135 die moet samenwerken met collega’s met een IQ van rond de 100 of 110. Dit scheelt aanzienlijk en deze kloof kan (let op: kan maar hoeft niet) leiden tot wederzijds onbegrip, spanning, frustratie of conflicten. Dit heeft niets maar dan ook niets te maken met superioriteit of arrogantie, wat hoogbegaafden nog weleens verweten wordt.

Veel hoogbegaafden hebben een scherpe focus op inhoud en delen dit graag. Het is een bekend gegeven dat hoogbegaafden vooral communiceren op inhoudsniveau en moeite kunnen hebben met communiceren op betrekkingsniveau. Ook kunnen ze inhoudelijk fel reageren, zeker als ze de lat hoog leggen en perfectionistisch zijn ingesteld. Dit kan leiden tot conflicten met collega’s of leiding. Zeker in organisaties waar weinig ruimte is voor inhoudelijke discussies.

Sommige hoogbegaafden benoemen eenzaamheid en isolatie op het werk als een negatieve uitkomst van het niet kunnen opbouwen van betekenisvolle relaties op het werk. Zij geven aan moeite te hebben met het vinden van aansluiting bij collega’s. Reden hiervoor is dat ze behoefte hebben aan sparringpartners en inhoudelijke gesprekken en smalltalk vervelend vinden en dit het liefst vermijden.²

Gebrek aan zingeving

Hoogbegaafden zijn meestal intrinsiek gemotiveerd en vinden zingeving en nut belangrijk. Als hoogbegaafden weinig tot geen zingeving of nuttigheidswaarde ervaren kan dit problemen geven. De Amerikaanse psycholoog James Webb – een expert op het gebied van hoogbegaafdheid – schreef hier een inhoudelijk sterk boek over: “Searching for Meaning: Idealism, Bright Minds, Disillusionment and Hope”.

Resumé

Hoogbegaafden lopen door hun behoefte, eigenschappen, gevoeligheid en intelligentie met regelmaat tegen arbeidsgerelateerde problemen aan.  Als gevolg hiervan hoppen ze van baan naar baan, krijgen ze conflicten, worden ze ziek en komen ze in het ergste geval in de WIA terecht. Dat is jammer. De juiste werkomgeving en omstandigheden kunnen ervoor zorgen dat hoogbegaafden veel kunnen toevoegen aan een bedrijf en betrokken werknemers zijn. Hoogbegaafde werknemers zijn meestal ontzettend loyaal en gedreven en kunnen verrassend uit de hoek komen. Ze voelen zich niet zelden sterk betrokken bij de officiële doelstellingen van een organisatie en kunnen door hun divergente denkvermogen, creativiteit en analytische capaciteiten een belangrijke bijdrage leveren.

Om goed te kunnen functioneren hebben hoogbegaafden meestal behoefte aan andere werk-, leiderschaps- en omgevingsvoorwaarden. Adrienne van den Bos schrijft in haar boek ‘Nooit meer ruzie met je baas – Hoe je als hoogbegaafde werk vindt dat past bij jou’ dat sterke sturing onwenselijk is en dat een hoogbegaafde werknemer floreert bij leiderschap dat ruimte en vertrouwen geeft. Auteur, psycholoog, bedrijfsarts en hoogbegaafdheidsdeskundige Noks Nauta schrijft in haar boek ‘Ongeleide projectielen op koers’ dat als een hoogbegaafde uit koers raakt hij of zij kan lijken op een ongeleid projectiel. Door inzicht te krijgen in de persoon, zijn gevoel en gedrag maar ook zijn wensen en behoeften kan de hoogbegaafde weer op koers raken. Goede begeleiding van een deskundige op het gebied van hoogbegaafdheid is hierbij wenselijk.

Het IHBV heeft een interessante leaflet opgesteld met het duurzaam inzetten van hoogbegaafden als thema.

Hoogbegaafd in Bedrijf

Hoogbegaafd in Bedrijf richt zich met haar diensten op werknemers, werkgevers en uitkerings­gerechtigden. Je kunt hierbij denken aan loopbaanbegeleiding, intelligentieonderzoeken, HR-advies en re-integratietrajecten eerste, tweede en derde spoor. Heb je een Ziektewet- of WIA-uitkering en kom je in aanmerking voor een Werkfit traject of Naar werk traject? Dan kan Hoogbegaafd in Bedrijf je wellicht van dienst zijn met een door UWV betaald traject. Bespreek dit met je contactpersoon bij UWV.

¹ Van Hoof, Prof. dr. E., (2017). Hoogsensitief. Leuven: LannooCampus.
² Van Casteren, P., Meerman, J., Brouwers, E. et al. How can wellbeing at work and sustainable employability of gifted workers be enhanced? A qualitative study from a capability approach perspective. BMC Public Health 21, 392 (2021). https://doi.org/10.1186/s12889-021-10413-8

Deze blog bevat affiliate links. Wanneer je via een link een boek koopt ontvang ik een kleine vergoeding. Dit kost jou niets.